Gün Zileli, yeni romanı “Çanlar”da okuru dünya tarihinin
önemli bir dönemeci olan 1917 Şubat devrimi ve sonrasına götürüyor. Rusya’dan
göç etmek zorunda kalan Stara isimli küçük kızın zorluklarla dolu büyüme
hikâyesini anlatırken, bir yandan da 2017’nin Türkiye’sine geçişler yapıyor.
Okur, Stara ile günümüzün kahramanlarının yolu nasıl kesişecek diye merak
ederken, bir yandan da bu kesişmenin iki farklı çağın kesişmesi gibi de
okunabileceğini düşünüyor ister istemez. Gün Zileli, büyük tarihsel
dönemeçlerde değişen, dönüşen, altüst olan insanın dünyasını anlatıyor. Fakat
bunu yaparken politik bir bakış da getiriyor. Siyaset ile birey arasındaki
ilişkide heba olan hayatların bir yazgı mı olduğu sorusu kalıyor okuyanın
zihninde. Zileli buna yanıt veren bir yazar değil. O daha çok kahramanlarının
peşine takılan ve onların hikâyesi arasında kendi yanıtlarını arayan bir yazar.
Stara’nın yaşamı heba olmuş bir hayat mıdır, tartışılır. 2017’de metruk bir
binanın içine hapsolan gençler için tarih (ya da Zileli’nin deyimiyle hatalar)
tekerrür edecek mi bilinmez. Yine de romanın bir umutla bittiğini de
söyleyelim.
Gün Zileli’nin romanda en başarılı bölümlerin Stara’nın
hikâyesinin aktığı yerler olduğunu düşünüyorum. Küçük bir kızdan, sevdalı bir
kadına dönüşen Stara’nın içsesi okurun da içinde yankılanıyor. Bu yönüyle erkek
yazar kadın kahramanları ne ölçüde anlatabilir gibi tartışmalar için iyi bir
örnek sayılmalı. Yanı sıra 2017’de polis saldırısından kaçarken sığındıkları
bir evde genç devrimcilerin karşılaştığı dünya da Zileli’nin gerçekçi
anlatımını gerçeküstü öğelerle kuvvetlendirdiği bölümler olarak dikkat çekici.
Bu bölümler gerçek ve gerçekdışı üzerine düşünmek için olanaklar sunuyor.
“1917 ile 2017 arasında geçen olayları paralel kurguyla
veren bir roman ‘Çanlar’. 1917’de dünyada yaşananlar ile 21. yüzyılın ilk
çeyreğinde Türkiye’de yaşananlar arasında nasıl bir paralellik kuruyorsunuz?
Tarih tekerrür mü ediyor?”
“Hayır. Tarih asla tekerrür etmez. Tarih, daha doğrusu
tarihi gören, anlayan insanlık ondan dersler çıkararak ilerler. Elbette bu
kısmen böyledir. Geçmişte yapılanların bir kısmı ders çıkarılıp tekrar
edilmezken bir kısmı da yeterince değerlendirilmediğinden bambaşka koşullarda
tekrar da edilebilir ama bu bile tam anlamıyla tekerrür olarak görülemez. Tarih
tekerrür etmez ama hatalar tekerrür eder.
“Roman, dediğiniz gibi, paralel bir anlatıma dayanıyor ama
olaylar paralel değil. 2017’de, devrilen iktidarın yerine, 1917 Şubat
devriminden sonra kurulan Geçici Devrimci Hükümet’e benzer bir hükümet
kurulduğu anlaşılıyor, fakat bunların arasında, isimleri dışında pek bir
benzerlik yok. 1917 Ekim’indeki gibi iktidarı almaya hazırlanan bir Bolşevik
Partisi de yok. Zaten olamaz da. Heraklit’in sözünü buraya uygulayarak
söyleyecek olursak, ‘insanlık aynı kan banyosunda iki kere yıkanamaz.’”
“Roman karakterlerinizin yaşadıklarına baktığımızda, orada
devrimler, iktidarlar ve insana dair neler görüyoruz?”
“Stara’nın ve Boris’in hayatını izlediğimizde, insanın
devrimler ve ne yazık ki, devrimin vaatlerinin tam tersine, ardından gelen diktatörlükler
çağında hazan yaprakları gibi savrulduğunu, kovalandığını, kaçtığını, gizlenmek
zorunda kaldığını, göç yollarında perişan olduğunu, örselendiğini,
öldürüldüğünü görüyoruz. 2017 anlatımında da bunların çoğunu metruk bir
apartman katındaki insanların ya da gölgelerin geçmişlerini, konuşmalarını,
davranışlarını, korkularını izleyerek görmek mümkün. Yine de romanın, acıların
geçici de olsa son bulduğu iyimser bir finale açıldığını düşünüyorum. İnsan o
kadar çok eziliyor ve kovalanıyor ki iktidarlarca, onun da biraz olsun nefes
almaya ihtiyacı var.”
“Romanın sonunu açık etmek istemiyorum ama bir döngü hissi
uyandırdığını da söylemeliyim. Bir yanıyla umutla biten ama bir yanıyla da
insana ‘dur bakalım’ dedirten bir tarafı var. Bize bunu söyleten nedir?”
“Çünkü görüldüğü gibi, isyan edenler belli ki yeni bir
iktidar kuracaklar. Dolayısıyla bu sefer, geçmişteki kovalananlar kovalayan
olacak. İşte döngü bu. Bourgas Baba bu döngüye meydan okuyor romanın sonundaki
davranışıyla.”
“1917’ye ait bölümlerde bir kadın karakterin yaşadıklarını
sekiz yaşından başlayarak, onun dilinden, onun zihninden aktarıyorsunuz. Burada
dokunaklı da bir aşk hikâyesine tanık oluyoruz. Genellikle pek kullanılmayan
bir tabirdir ama ‘erkek yazar’ olarak aşka ve siyasete kadının cephesinden
bakmak özeleştirel bir açı kazandırdı mı size? Neler gördünüz?”
“Benim kendiliğindenci bir yazım tarzım vardır. Hiçbir şeyi
önceden planlayarak yazmam. Örneğin, Pilgrim apartmanının dördüncü katından o
yaşlı kadın, apartmana sığınan göstericilere ‘buraya gelin’ diye seslendiğinde,
‘bu da kim?’ diye soran Kuzey’le birlikte aynı soruyu ben de sordum. O kadını
ben de tanımıyordum. Romanın diğer kahramanları gibi ben de sonradan öğrendim
ismini ve onu süreç içinde tanımaya çalıştım. Dolayısıyla, eğer bütün bu
yaşananlar ve yazılanlar bana özeleştirel bir açı kazandıracaksa ben de
okuyucuyla birlikte romanı kavradıkça olacak bu. Yazarken hiçbir şeyi düşünmem
ve değerlendirmem. Sadece romanın kendi mantığının, kendi kurgusunun ve roman
kahramanlarının bana dikte ettiklerini yazarım.”
“İktidar cephesinde olsun, devrimci muhalif hareketlerde
olsun kadınlar erkeklerin kurduğu bir dünyaya dahil olmaya çalışıyorlar. Ama
Stara hep biraz dışarıda kalıyor. Sevgilisi devrimci bile olsa politikanın
kıyısında durmayı tercih ediyor. Neden sizce?”
“Bana kalırsa bunda Stara’nın aristokrat bir ailenin kızı
olmasının ve devrimin hayatını altüst etmesinin önemli bir rolü var. Fakat şu
işe bakın ki, ne kadar kıyıda kalmaya, sıradan bir hayat yaşamaya gayret ederse
etsin, dönemin dalgası onu her seferinde içine alıyor ve önüne katıp sürüklüyor.
Diğer yandan, vicdanlı ve ilkeli bir insan olduğunu görüyoruz, nitekim Stara
devrime karşı olsa da, yaşadıklarının sebebi olarak devrimi görse de, Boris’in
Batılı kapitalistlerle işbirliği yapmış olabileceği ihtimali aklını başından
alıyor. Öyle ki gerçek açıklığa kavuşana kadar Boris’e dokunamıyor bile.
Pilgrim apartmanında ise önceki, genç Stara’dan tamamen farklı bir Stara ile
karşılaşıyoruz. Yaşlı Stara hiç de ‘politikanın kıyısında’ymış gibi görünmüyor.
Dev-Yol mahalle sorumlusuyla bile samimi ilişkileri var. Elbette oldukça
anakronik sahnelerle karşılaşıyoruz burada, o başka. Aslında Stara hiçbir şeyi
tercih etmiyor. Zorluklar içindeki, üstelik yabancı bir ülkeye sığınan her
insan gibi yaşamaya ve en önemlisi de aşkını yaşamaya çabalıyor. Onun yüreğini
harekete geçiren tek şey aşkı, onun peşinden her yere, her yere gidebiliyor.
Çok insani, son derece insani.”
“Siz anakronik dediniz, ben de bir parça gerçekdışı diye
düşünmüştüm. Gerçekdışılık ya da gerçeküstü anlatım, gerçeği anlama, keşfetme
konusunda gerçekçi anlatımlara kıyasla daha büyük olanaklar sunar mı sizce?”
“Tabii ki sunar. Fakat ben o apartmandaki insanların, birer
ruh olarak gerçeküstü veya gerçekdışı olduğunu düşünmüyorum. Öylesine
gerçektirler ki, bu hayatı çoktan terk etmiş olması gereken Meziyet Teyze’nin
hipertansiyonu bile vardır. Keza Stara, ‘hiç mermi yarası gördünüz mü?’
dedikten sonra, açıp, ensesindeki, ölümüne yol açan merminin izini
göstermektedir. Bu ruhlar, o anki hayatın gerçeklerine göre hareket etmektedirler.
Bu da ‘ruh’ ya da ‘hayalet’in hiç de havalarda uçan, duvarları aşıp geçen bir
şey olmadığını, onların da katı gerçeğe ayak uydurmak zorunda olduğunu ileri
süren fazlasıyla gerçekçi bir bakış açısı olarak görülmelidir bence.”
“2017 bölümlerinde ise günümüz Türkiye’sine hatta Gezi
direnişini andıran sahnelere tanık oluyoruz. Güncel olanın romana bu denli
dahil olması sizce edebiyatın kalıcılığı açısından bir handikap yaratır mı?”
“Tersine, bence bir yönüyle günceli de içine almayan veya
onunla bağlantı kurmayan bir roman edebiyatın kalıcılığı açısından daha
handikaplıdır. Bununla, elbette romanın güncele gömülmesi gerektiğini
söylemiyorum. Zaten ‘Çanlar’da doğrudan doğruya güncel olan sadece ‘Toplantı’
bölümüdür. Güncel olarak görülebilecek diğer olaylar sadece uzak sesler olarak
yansımaktadır romana. Tabii bir de Taksim’deki son sahne var. Ama o sahne de
güncele değil, geleceğe ilişkindir.”
“1917’de tek bir karakterin bakışı var. 2017 ise dışarıdan
bir anlatıcı tarafından aktarılıyor okura. Bugünün anlatıcısı neden yine tek
bir karakter değil? 1917 daha çok bireyin ruhuna odaklanmışken 2017’de daha çok
olayları izliyoruz. Bu iki anlatım biçimi arasındaki farkların nedeni nedir
sizin için?”
“Geçmiş, bir değerlendirmedir aynı zamanda, bu da ister
istemez bireyin bakış açısından verilebilir. 2017’deki olayların ise çok azı
gerçekten 2017’ye aittir. Orada bulunanlar geçmişlerini de taşımışlardır
yanlarında. O karanlık, metruk evde bir araya gelen bu ruhların bugünü ya da
2017’yi temsil ettiklerini söylemek zordur. Her biri yakın geçmişin bir
parçasını getirmiştir yanında. Bu çok parçalılık çoklu bir anlatımı zorunlu
kıldı. Yaşanan an, kaotiktir. Geçmişe gidildikçe yaşanan andaki kaotiklik
yerini uyuma bırakır. Belki de geçmişi anlatan Yelena (Stara)’nın o korkunç
olayları anlatışındaki olgunluk ve soğukkanlılık ile, ‘bugünü yaşayan’ yaşlı
Stara’nın bir yönüyle ele avuca gelmez hayat doluluğu ve ‘hafifliği’ arasındaki
tuhaf uyumsuzluk da buradan kaynaklanmaktadır.”
“1917 bölümlerinin
başında Rus şair Anna Ahmatova’dan alıntılarla karşılaşıyoruz. Ahmatova’nın,
Stara karakterine ilham verdiğini söyleyebilir miyiz?”
“Anna Ahmatova da Stara gibi, devrim sonrası iktidarlardan
acı çekmiş, kocasını ve oğlunu rejime kurban vermiş bir kadındır. Aynı zamanda,
o da Stara gibi aşkının peşinden sürüklenen, bu uğurda tereddütsüz ölüme
gidebilecek bir insan. Ne var ki, ben yıllar önce okuduğum onun şiir kitabını,
Stara karakteri ete kemiğe büründükten sonra yeniden açıp okudum ve o
epigrafları aldım. Demek ki, Anna Ahmatova’nın Stara karakterine ilham
vermesinden çok, Stara karakteri’nin bana, ‘Git, Anna Ahmatova’yı bir kere daha
oku’ demesi söz konusu.”
“Aynı zamanda Sartre’dan epigraflarla açılan pek çok bölüm
var. Bunlar da hep 2017’ye ait bölümlerde yer alıyor. Çağın devrimcilerinden
söz ettiğiniz bu bölümlerde alıntı yaptığınız Sartre ve hemen her alıntının
varlık, hiçlik ve özgürlük meseleleriyle ilişkili olduğunu görüyoruz. Öte
yandan sizin de dahil olduğunuz 68 kuşağının Sartre’a ve varoluşçuluğa esasen
mesafeli, dahası ikircikli bir yaklaşımı olmuştur. Sizin bu konudaki fikriniz
ne ve Sartre epigrafları bu bağlamda bir yere oturuyor mu?”
“Bir kere daha belirteyim ki, Pilgrim apartmanında, oraya
sığınan insanlar arasında yaklaşık bir gün içinde geçen olaylar, konuşmalar,
2017 yılında olmuş gibi görünmesine rağmen bu kısmen böyledir. Demin de
belirttiğim gibi, orada bulunanlar aslında geçmişin çeşitli parçalarıdır ve
ruhları oradaysa da bedenlerinin orada olduğu bir hayli kuşkuludur. Dolayısıyla
Pilgrim aparmanındaki olaylar 2017’yi kısmen temsil eder. Sartre’dan yapılan
alıntıların varlık ve hiçlikle ilgili olması da bununla ilgilidir. Çünkü
Pilgrim apartmanı da, onun içindekiler de varlık ile hiçlik arasında gidip
gelmektedir.
“Öte yandan, 68 kuşağını tek bir bütün olarak almamak
gerekir. Bir erken 68’liler vardır, bir de geç 68’liler. Erken 68’liler (ki ben
de onlardanım) sanıldığının tersine, hem Marksist hem de egsistansiyalisttiler.
Dolayısıyla Sartre ve Camus (tabii Kafka da) bizim esas okuduğumuz ve hayran
olduğumuz yazarlardı. 1968’le birlikte bu durum tersine döndü ve 68 rüzgârı,
solun bu entelektüel damarını kesip Stalinizmi başımıza geçirdi, ne yazık ki.”
“68 demişken, buradaki hikâye içinde doğrudan 68 kuşağıyla
ilgili bir şey yok. Öte yandan eski 68’li olup, bugün sistemin belli köşe
başlarını tutmuş kişiler var. Ya da o kuşaktan olup hâlâ devrimci kalan, ama
toplumca ‘meczup’ gibi görünen karakterler… Yazdığınız hemen her metne bir
şekilde sızan bir öğe 68 devrimciliği. Bunun nedeni kendi yaşamınızda kendi
kuşağınızla hesabınızı kapatamamış olmanız mıdır, yoksa kapatabilmiş olmanız
mı?”
“Hiçbir hesap kapanmaz, bunu illâ ‘hesap’ olarak göreceksek.
Kapanmaz, çünkü bir kere romanda geçen, 68’li olup bugün iktidara yamanmış
insanlar son derece aktif bir sosyal ve siyasi hayat içindedirler. İktidar
odaklarıyla yakın temas halindedirler. ‘Devletin zirvesinde’ verilen
ziyafetlerin en baş köşesinde yer almakta, iktidar sahiplerine akıl
vermektedirler. Dolayısıyla, ‘zirve’lere çıkan Halis Serol’lar var ise, onların
karşısında, ‘meczup’ olarak görülen ama aslında hem 68’in hem de gerçek
toplumsal devrimin aklını ve vicdanını temsil eden Salahattin’ler, Bourgas
Baba’lar da var olacaktır.
“Kaldı ki, zaman geçse, bu insanlar ölüp gitse ve her şey tarihe
gömülse de hesap kapanmaz. Çünkü yaşayan insanlık bütün bu olup bitenleri
değerlendirerek ilerlemek zorundadır. ‘Yahu, Stalin vb. öleli ne kadar zaman
oldu, bu insanların kemikleri bile kalmadı, zaten o dönem yaşananlar o döneme
aitti’ diyenlere de aynı cevabı veririm her zaman.”
“Anı kitaplarınızın ardından doğrudan politik konularda
makale ve kitaplar yayınladınız. Ama yakın zamanda ‘Mevsimler’ ve şimdi
‘Çanlar’ çıktı. Tabii daha öncesinde yayınlanmış başka romanlarınız ve
öyküleriniz de var. Ama son yıllarda edebiyatın çağrısına daha çok kulak
veriyor gibisiniz. Günlük siyasetten umudu kestiğiniz için mi, böyle bu?
Edebiyatın size nasıl bir olanak sunduğunu düşünüyorsunuz?”
“‘Mevsimler’le ilgili yapılan söyleşilerde de aynı şeyi
söylemiştim. Ben esasen edebiyatçıyım. İlk kez 1966 yılında Hüseyin Cöntürk’ün
çıkardığı ‘Yordam’ dergisinde yayınlanmıştır öykülerim. 1968’den sonra arada
uzun bir siyasi mücadele dönemi var. 1990’a kadar. Fakat bu 20 yıllık dönemde
de edebiyatla bağımı hiç koparmadım. William Faulkner’dan, Franz Kafka’dan,
Tolstoy’dan, John Steinbeck’ten, Attilâ İlhan’ın ilk dönem romanlarından, Ferit
Edgü’den, Demir Özlü’den, Bilge Karasu’dan hiç kopmadım.
“Son dönemde iki romanımın, ‘Mevsimler’ ve ‘Çanlar’ın
(1990’larda yayınlanan ‘Deniz Orada’ ile ‘Bahar ve Tipi’ ve 2000’lerde
yayınlanan ‘Komün’ün yapılarından nispeten farklı bir yapıyla) çıkması, benim
edebiyata daha fazla ağırlık vermemle değil, hem siyasi, hem de sanatsal
birikimimin birleşerek bu ürünleri ortaya koyacak bir noktaya gelmesiyle
ilgilidir. Haklı olarak, ‘biraz geç olmadı mı?’ diyeceksiniz ama hiçbir şey ne
erkendir ne de geç. Bir meyve ancak olgunlaştığında yenebilir. Unutmayalım ki,
Jean Rhys, en güzel romanlarını 70 yaşından sonra yazmıştır ve o yaşta
kendisine ödül verenlere, ‘kusura bakmayın ben de çok geciktim’ demek yerine,
‘çok gecikmediniz mi?’ demiştir.”
“Öykü yazmaya başladığınız gençlik yıllarınıza dönüp
baktığınızda o yolda devam etmediğiniz için pişmanlık duyuyor musunuz? Bu
anlamda yaşadığınız hayat deneyiminin bugün yazdığınız romanlara katkısı ne
oldu?”
“Tam zamanında sordunuz. Ben de tam bunu diyecektim.
Pişmanlık duymak saçmadır. Bir şey yaşanmışsa yaşanması gerekiyordur. Kaldı ki,
o yirmi yıllık yoğun siyasi mücadele dönemini yaşamasaydım, ne
otobiyografilerimi yazabilirdim ne diğer üç romanımı, ne de ‘Mevsimler’i ve
‘Çanlar’ı. ‘Çanlar’ı okuyanlar, orada, yalnız yaşadığım toplumsal mücadelenin
birikimini değil, 1980’lerden sonra Stalinist bir partide verdiğim ideolojik
mücadelenin beni sevk ettiği otuz yılı aşan, geçmişteki sosyalizm deneylerinin
araştırılmasından ve o dönemlere ilişkin otobiyografi ya da biyografi
çevirilerinden, anarşizm tarihinden, İspanya İç Savaşı okumalarından ve
çevirilerinden süzülmüş bilgilerin edebi anlatımını bulacaklardır.”
