Suphi’lerin Öldürülmeleri: Kim, Ne Dedi?

Mustafa Suphi 1882’de Giresun’da doğmuştur.  İyi bir eğitim almış, Kudüs’te başlayan öğrenim hayatı; Şam, Erzurum, İstanbul’da devam etmiş, Paris’te tamamlanmıştır.

İttihat ve Terakki partisinde başlayan politik yaşamı, bir başka Türkçü parti Milli Meşrutiyet Fırkası’nda devam etmiş, Mahmut Şevket Paşa suikastından sonra İttihatçıların yarattığı terör ortamında Sinop’a sürülmüş, oradan da Kırım’a kaçmıştır.

Rusya’da, 1918 yılına kadar ‘yabancı ve düşman unsur’ muamelesi görerek ikinci sürgünlüğünü yaşayan Mustafa Suphi, bundan sonra ‘sol’ kimliği ile tanınacaktır.

Mustafa Suphi 1920’de Bakü 1. Doğu Halkları Kurultayı’na giderken trenin kapısında.
Masanın başındaki kravatlı kişi Komintern Başkanı Zinovyev.

1918-20 yıllarında Rusya’daki Müslüman halklar arasında başlayan toplumsal uyanışın başarılı olabilmesi için Kırım’dan, Moskova, Kazan, Bakü ve Taşkent’e kadar geniş bir coğrafyada mücadele yürütmüştür.

1918’de Moskova’da Bolşevikler ve Müslüman-Komünistlerle başlayan işbirliği sonucunda ‘Türk Sol Sosyalistleri Kongresi’ni toplamış, aynı yıl düzenlenen ‘Müslüman Komünistler Kurultayı’na katılmıştır. 1919’da Moskova’da toplanan III. Enternasyonal 1. Kongresi’nde Türkiye komünistlerini temsil etmiş, 1920’de Bakü’deki ‘Birinci Doğu Halkları Kurultayı’nda ise ‘Başkanlık Kurulu’ içinde yer almıştır.

Mustafa Suphi 10 Eylül 1920’de, Türkiye’den gelen delegeler ile Rusya’daki esir düşmüş Türkler arasından seçilen temsilcilerin katıldığı ‘Türkiye Komünist Fırkası’ kuruluş kongresinde başkan seçilmiştir.

Kongre sonrası, TKF faaliyetini Anadolu’ya nakletmeye karar vermiş, bu amaçla Kazım Karabekir ve Mustafa Kemal Paşalarla ilişki kurmuştur.

‘Dönüş’ yolu, Kazım Karabekir Paşa’nın organize ettiği ve öteki ucu Ankara’ya uzanan bir tuzağa dönüşmüş, 28 Kânunusani (Ocak) 1921 günü Mustafa Suphi ve on dört arkadaşı Trabzon açıklarında vahşice öldürülerek Karadeniz’e atılmıştır.

Kim, ne dedi?

Bakü’den Anadolu’ya dönüşlerinde, Mustafa Suphi, eşi Meryem Hanım ve onunla birlikte diğer Türkiye Komünist Fırkası yöneticisi ve üyelerinin nasıl ve kimler tarafından öldürüldüğü üzerine o günden bu yana birçok yazı yazılmış ve araştırma yapılmıştır.

Son Osmanlı Sadrazamlarından Kamil Paşa’nın torunu olan Hint Tarihi Ordinaryüs Profesörü Hikmet Bayur; Mustafa Suphi’lerin katledilmeleri emrini veren kişinin, Ankara’daki devlet büyüklerinden hiç kimsenin olamayacağı gibi Kazım Karabekir Paşa’nın da asla böyle bir işe girişmeyeceğini, Yahya Kâhya’ya emrin olsa olsa İttihatçılar tarafından verilmiş olabileceğini yazmaktadır.

Cinayetin İttihatçılar tarafından işlendiğine ilişkin değerlendirmelerde bulunanların dayanakları farklılık göstermektedir.

Mustafa Suphi’nin İttihatçı karşıtlığı, İttihatçıların Anadolu’daki örgütleri kanalıyla iktidara oynaması ve Mustafa Suphi’yi bir engel olarak görmeleri, Türkiye Komünist Fırkası içindeki “ittihatçı ajanlar” ve Ord. Prof. Hikmet Bayur gibi “devlet büyüklerinin böyle kirli işlere kalkışmayacağı” inancı farklı araştırmacılarca İttihatçıları cinayet zanlısı yapmaktadır.

İttihatçı tezlerin en önemlilerinden biri Türkiye Komünist Fırkası içinde bulunan ve “dönüş yolunda devlete ajanlık teklif ettiği için canını kurtaran” Süleyman Sami üzerinden yapılan değerlendirmelerdir. Yaşamının ana çizgileri artık bilinebilen Süleyman Sami’nin, farklı bir insan olan bir başkasıyla; Teşkilat-ı Mahsusa’nın militanı (Hacı) Selim Sami ile karıştırılması İttihatçılar tezini öne çıkarmaktadır.

Mahmut Goloğlu, Rasih Nuri İleri, (eski) Türkistan Milli Komite Reisi (Hocaoğlu) Osman Hoca gibi yazarların yanında günümüzden Mehmet Perinçek de, Süleyman Sami’nin, (Hacı) Selim Sami olduğunu ileri sürerek ve bunun üzerinden katliamın sorumlusu olarak İttihatçıları görmektedirler.

(Süleyman Sami ve Hacı Selim Sami için bakınız: Toplumsol, Mustafa Suphi ve Yoldaşlarının Öldürülmelerinin 93. Yılı…”

Cinayet üzerine gözlerin çevrildiği Kazım Karabekir Paşa’da Türkiye Komünist Fırkası heyetinin, Mustafa Suphi’nin İttihatçı karşıtlığı nedeniyle ortadan kaldırıldığını yazmaktadır.

Yazar Samim Kocagöz, “Mustafa Suphi’yi ve arkadaşlarını İttihatçıların öldürttüğü anlaşılmaktadır” diyerek kesin yargısını belirtmektedir.

Mustafa Suphi Taşkent’te.
Yanındaki kadın, Kazan Sosyalist Komitesi Başkan Yardımcısı Emine Muhiddinova

“Fedakâr yoldaşlarımız Kars’ta tilki izaz (hürmeti) ve ikramatı (ikramları) görmüştü…”

Yazar İsmet Bozdağ, “Kemal Tahir Söyleşileri; Mustafa Suphi’lerin katledilmesinin karanlık öyküsü” adlı yazı dizisinde Kemal Tahir’in; Lenin ve Stalin’in, Mustafa Suphi’yi Galiyev çizgisinde olduğundan Mustafa Kemal Paşa’ya para karşılığında öldürttüğüne” inandığını yazmaktadır.

Yalçın Küçük, Erzurum Valisi Hamit Bey, Kazım Karabekir Paşa ve Erzurum’daki Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti’nin terörü marifetiyle, linçten kurtarma gerekçesiyle boğulmak üzere Erzurum’dan Trabzon’a götürüldüler, diye yazmaktadır.

Gazeteci Metin Toker cinayetler için “neden acaba” diye sormuş ve “Ankara, olayı hep deniz kazası olarak niteledi, Sovyetler bilgi sordular onlara da aynı cevap verildi. Tabii o konjonktür içinde böyle bir temizleme hareketi Sovyetlerin göstereceği tepki bakımından cüretli bir teşebbüstü ama demek Sovyetlere iyi teşhis konmuştu” diye cevaplamıştır.

1925’de Türkiye Komünist Partisi’nin Merkez Komitesi’nde yer alan sonrada Kemalizm’i seçen Şevket Süreyya Aydemir, Mustafa Suphi cinayetinde yer alan kişileri; Kazım Karabekir Paşa, Erzurum Valisi Hamit Bey ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri olarak yazmaktadır.

Fethi Tevetoğlu; uzun değerlendirmelerinin sonunda “Trabzonluların ve Atatürk’ün basireti sayesinde yok edilmişlerdir” diyerek net bir yargıya varmaktadır.

Yavuz Aslan, çeşitli muhtemel çevreleri uzun uzun tartıştıktan sonra“İttihatçıların Mustafa Suphi ve arkadaşlarını öldürtmüş olma ihtimali, diğer ihtimallere göre çok daha fazladır” diye yazmaktadır.

Mete Tunçay, cinayetin Kazım Karabekir Paşa – Vali Hamit Bey’in ortak kararlarıyla; kendi inisiyatifleri, kendi dünya görüşleri ve Doğu’da kurdukları egemenlik düzeninin gereği sonucunda öldürüldükleri görüşündedir.

Suphi’lerin öldürülmesinde son halkada yer alan kişilerin arasında (Trabzon’un kabadayılarından İttihatçı ve Kuvay-ı Milliye Kumandanı) Yahya Kâhya da bulunuyordu. Mete Tunçay’ın “Türkiye’de Sol Akımlar” kitabının basılmasından sonra Yahya Kâhya’nın oğlu Osman Kâhya, Mete Tunçay’a bir mektup yazarak babasının eylemini savunmuş ve şöyle yazmıştır: “Yahya Kâhya Bey o zamanki faktörlere göre vatani vazifesini yapmıştır, asıl katilin bugün tapılan biri olduğunu zaman gösterecektir.”

23 Haziran 1921’de Komintern Başkanı Zinovyev’e gönderilen bir belgeye göre; Türkiye’nin Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paşa “Mustafa Suphi ve diğer Türk komünistlerinin öldürülmesine hükümetin kayıtsız kaldığını” kabul etmemekte ve “Suphi’lerin öldürülmesini engellemeyen Trabzon Valisi ve emrindekilerin ağır ceza aldıklarına dair verileri –böyle bir veri hiç olmadı- ” bildireceğini söylemiştir.

Bakü’de kalan TKF üyesi Ahmet Cevat 2 Nisan 1921 tarihinde Pavloviç’e gönderdiği mektupta şöyle yazmaktadır: “Korkunç ve kanlı darbe yoldaşlarımıza 28 Ocakta indirildi; iki aydan uzun süreden beri yoldaşlarımız kayıp ve birçok rapora göre, Trabzon burjuvazisi ve bizzat hükümet tarafından satın alınmış cellâtların darbeleri altında yaşamlarını yitirdiler…”

Mustafa Suphi ve TKF heyetinin öldürülmelerinin 2. yılında anıları için Moskova’da çıkarılan kitapta;İlhami Saffet “Büyük Ölülerimiz ve Anadolu Diktatörlüğü” , Ahmet Cevat “Matem Günü Dolayısıyla” başlıklı makalelerinde;  “Memleket dâhilinde bir nutuk irad etmemiş ve bir makale neşretmemiş 15 siyasinin alçakça itlafı nasıl kabil olabilir” diye sorulmakta ve “fedakâr yoldaşlarımız Kars’ta tilki izaz (hürmet) ve ikramatı (ikramlar) görmüştü, onlar; sınıfi farkların, sınıfi istismarların, sınıfi muhasama ve mübarezelerin lafını bile işitmeye tahammül edemeyen Türkiye bürokrat ve burjuva sınıflarının kendi sınıf menfaatlerini muhafaza için en vahşiyane cinayetler önünde zerre kadar tereddüt etmezler” denilmektedir.

Kars’ta Mustafa Suphi ve arkadaşlarının kaldıkları “Kars Tüccar Kulübü” binası,
sonradan Kars Ticaret ve Sanayi Odası.

Kazım Karabekir Paşa: “Eğer Suphi olayını sorarlarsa…”

Türkiye Komünist Fırkası Merkez-i Heyet üyesi olan yedi kişiden Bakü’de kalan Kayserili İsmail Hakkı ve Süleyman Nuri dışındaki beş kişi Anadolu’ya gelen heyet içindeydiler.

Bunlardan Mehmet Emin Maçka’da alıkonulmuş, geriye kalan diğer Merkez-i Heyet üyeleri; Mustafa Suphi, Ethem Nejat, Hilmi oğlu (Arap) İsmail Hakkı, Cemil Nazmi öldürülenler arasındadır.

Mustafa Suphi ve yoldaşlarının öldürülmelerinde emrin kim tarafından verildiği bugün için bilinmemektedir.

Olayların karşılıklı temaslar sonucunda normal işleyen olumlu bir süreçten negatife döndüğü tarih; 25 Aralıkta (1920) Kazım Karabekir Paşa’nın Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği ve “gelen heyeti bir refakatle Ankara’ya göndereceğim” telgrafından sonra, Mustafa Kemal Paşa’nın Kazım Karabekir Paşa’ya 29 Aralıkta cevaben, “heyet’le siz görüştükten sonra cevabınızın bildirilmesi’ telgrafıyla değiştiği kesindir.

Bu telgrafa Kazım Karabekir Paşa’nın yanıtı ve Mustafa Kemal Paşa’nın karşı değerlendirmesi bilinmemektedir.

Bilinen ise, Kazım Karabekir Paşa’nın bu günlerden itibaren girdiği faaliyetlerden, çevirmeye başladığı kirli oyunlardan, Mustafa Suphi heyetinin Ankara’ya sokulmaması kararına varıldığı ve bunun uygulamasına geçildiğidir.

Bugün işlenen faili meçhul cinayetlerde bile olayın gerçek sorumlusunu –çoğu zaman– bulmak mümkün değilken, 1920 koşullarında bu durum daha vahimdi.

Erzurum Valisi Hamit Bey (Kapanlı), Doğu Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa, Erzurum’da kurdukları Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti ve Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yöneticilerinin birlikte tertibin içinde yer aldıkları belgelerle sabittir.

Kars’ta tören yapılarak karşılanan bir heyetin kaderi Erzurum’dan sonra ölüm yolculuğuna dönmüştür.

Kazım Karabekir Paşa’nın, Mustafa Kemal Paşa ve Hükümet’in onayı olmaksızın olası sonuçları kendisini sıkıntıya düşürecek böyle bir heyetin toplu olarak öldürülmesi emrini vermesi de o günün koşullarında mümkün değildir. Bu durum, Vali Hamit ve Yahya için de keza böyledir.

Suikasttan sonra; Trabzon Valisi’nin, Hükümet’in, Kazım Karabekir Paşa’nın ve Türkiye’nin Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paşa’nın ‘olayla ilgimiz yok, bu bir deniz kazasıdır’ argümanını sözleşmişçesine dile getirmeleri oldukça anlamlıdır.

Trabzon’da, Yahya’nın Umumi Vekili Mehmet Efendi’ye ‘koş kardeşini kurtar, bunlar öldürülecek, emir büyük yerden’ diyerek gelenlerin içinden Abülkadir’in kurtarılması, Yahya’nın gelen heyetin akıbetini okuması bunun bir plan içinde gerçekleştirildiğini güçlendirmektedir.

Bu büyük cinayetten sonra Hükümet’in hiçbir soruşturma yapmaması, sorumluların bulunması konusunda teşebbüste dahi bulunmaması olayın boyutunun Erzurum ve Trabzon’u aştığını göstermektedir.

“28 / 29 Kânunusani 1921
Karadeniz Kıyılarında Parçalanan
Mustafa Suphi ve Yoldaşlarının İkinci Yıl dönümleri”
adlı kitabın kapağı

Tablonun görünen yüzünün gerisinde cereyan eden olaylar ise Ankara’da tırmanmaya başlayan iktidar mücadelesinde; 1920 yılının ortalarından yılsonuna kadar geçen zaman diliminde iklimin oldukça değiştiği, komünizme ve komünistlere bakışın bu geçen dönem içinde farklılaştığı; eşraf, ağa, büyük toprak sahibi milletvekilleriyle, İttihat ve Terakki’nin tedrisatından geçmiş Batı yanlısı paşa ve memurlardan meydana gelen Büyük Millet Meclisi’nde birinci büyük ittifakın ‘komünistleri’ dışarıda bırakmak üzere geliştiği görülecektir.

Bir telgraf bilgisi ile tamamlayalım.

Olayların merkezindeki kişi Kazım Karabekir Paşa’dır. Mustafa Suphi ve TKF yöneticileri katledildikten sonra Tiflis’deki TBMM temsilcisi Kazım (Dirik) Bey’e bir telgraf göndererek; “eğer Suphi olayını sorarlarsa, onun memlekete İngilizler tarafından ve onların namına ihtilal çıkarmaya gönderildiğini, bunların aslında Hürriyet ve İtilaf partisi yandaşı olduklarını, bilhassa şaki Çerkes Ethem’in iki kardeşiyle bir olup komünizm taraftarı oldukları ve Yunanlılarla müştereken hükümet ve ordu aleyhine isyan çıkarmak üzere memlekete ayak basar basmaz her türlü anarşist şahısla ilişkiye geçtiği ve hakkında dehşetli nümayiş …” gibi, (Kazım Karabekir Paşa’nın o anda aklına gelen bütün uğursuz yalanlar bunlar olsa gerek) bunları aynı anda yapan birisi olarak gösterilmesini istemiştir.

‘Tiflis Mümessili Kazım Beyefendi’ye

Bakü’den gelerek Ankara’ya gitmek isteyen ve fakat Erzurum ve Trabzon’da ahalinin nefretli nümayişleri karşısında Batum’a kaçan Mustafa Suphi Heyeti hakkında icap edenlere âtideki malumatı verirsiniz:

Mustafa Suphi Heyeti, Türkiye’ye ayak basar basmaz İstanbul’da ve Anadolu’da komünist ve anarşist eşhastan mürekkep bazıları ile münasebata geçti. Son zamanlarda bunların bir kaçı tevkif edilerek üzerinde zuhur eden evraktan Mustafa Suphi ile muârefe ve muhabereleri olduğu ve kendilerinin Türkiye’de ihtilal çıkarmak üzere İngilizler tarafından gönderildikleri anlaşıldı. Bu mesele şahsen İngilizlerce maruf ve mergub ve esasen İngiliz ve Antanta taraftarı ‘Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na intisab etmiş olan Mustafa Suphi’nin memlekette ancak İngilizlerin hesabına ve Antanta lehine bir ihtilal koparmak niyetiyle memlekete girdiğine dair büyük şüpheler tevlid etmiştir. Bilhassa Şaki Ethem’in iki kardeşiyle birlikte komünist taraftarı oldukları ve Mustafa Suphi ile muhabereleri olduğu halde, Ankara Hükümeti’ne isyan ve Yunanlılarla müştereken ordumuz aleyhine harbe kıyam etmeleri bu şüpheyi takviye etti. Memleketin her tarafında Mustafa Suphi aleyhinde dehşetli nümayiş oldu.

Şark Ordu Kumandanı

Kazım Karabekir’

HAMİT ERDEM-TOPLUMSOL.ORG

Kaynaklar

Milliyet Gazetesi Arşivi

Rüstem Aziz (Derleyen), Mustafa Suphi’ler (Şahsi Dosyası-Değerlendirmeler-Anmalar), Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2009

Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, T.T.K. Yayınları, Ankara 1997

Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar 1 (1908-1925) Belgeler 2, BDS Yayınları, İstanbul 1991

Hamit Erdem, Mustafa Suphi, Sel Yayıncılık, İstanbul 2010

Rasih Nuri İleri, Atatürk ve Komünizm, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1995

Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi IV, Cumhuriyete Doğru, T. İş Bankası Yayınları, İstanbul 2010

Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul 2003

Fethi Tevetoğlu, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1967

Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, İstanbul 2007

Mustafa Suphi ve Yoldaşları, “28-29 Ocak 1921”i Unutma, İnfo-Türk Ajansı, Brüksel 1975

Yücel Demirel (Çeviren) TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri-1, Türkiye Sosyal Tarih Araştırmaları, İstanbul 2004

Yalçın Küçük, Sırlar, YGS Yayınları, İstanbul 2001