MAHİR ÇAYAN...
Tarihteki idolleştirilmiş kişilikleri, elden geldiğince objektif ele almak ve değerlendirmek, içinde yer aldıkları olayları, gerçekten yaşadıkları biçimiyle aktarmak dünyanın en zor işlerinden biridir. Çünkü bu kişiler, ideolojiler tarafından çarpıtılarak idolleştirilirler ve etraflarında oluşturulan bir ideolojik haleyle dokunulmaz kılınırlar ya da karşıt ideolojiler tarafından şu ya da bu şekilde çarpıtılarak çamura bulanır ve karalanırlar. Bütün bunların içinden o kişiliğin gerçek karakterini, eylemlerini, düşüncelerini çekip çıkarmak iyice zorlaşır.
Mahir Çayan’ı tanırdım. Ben tanıdığım zaman o henüz “bilinen” Mahir Çayan değildi. Onu ilk nasıl tanıdığımı Yarılma’da şöyle anlatmışım: “O yılın [1967 yılı oluyor, G. Z.] bahar aylarında, Kıbrıs konusunda, solcuların ağırlıkta olduğu bir yürüyüş düzenlenmişti. ‘Solcuların ağırlıkta olduğu’ diyorum, çünkü, bazı milliyetçi temalar taşıması dolayısıyla, bu kalabalık yürüyüşe sağcılar da katılmıştı. Öyle sanıyorum ki, bu yürüyüş, 1960’lı yıllarda, sağcılarla solcuların birlikte seyrek olarak yer aldığı yürüyüşlerin sonuncusuydu. Nitekim, yürüyüş kolu Genelkurmay’ın önlerinden geçerken, sağcılarla solcular arasında büyük bir kavga çıktı. Kalabalık dolayısıyla uzaktan izleyebildiğim kavgada, sağcıların üzerine saldırıp esaslı yumruklar indiren, parkalı, yakışıklı bir genç dikkatimi çekmişti. Daha sonraları, bu gencin adının Mahir Çayan olduğunu öğrenecektim.” (s. 252)
Fikir Kulüpleri Federasyonu’nda (FKF) çok ön planda bir arkadaş değildi. Yakın arkadaşı Yusuf Küpeli eylemlerde daha ön plandaydı. FKF içindeki MDD’ci-Sosyalist Devrimci çekişmesinde de geri planda yer almıştır. 1969 yılının başında, İstanbul’da yapılan FKF Kongresinde MDD’cilerle SD’ciler arasında çetin bir mücadele yaşandı. MDD’ci kesimin başkan adayı bendim. SD’ci kesimin lideri konumunda olan Veysi Sarısözen, kongrenin ikinci gününün akşamı yapılacak seçimlere doğru MDD’cilerin kongrede kesin hâkimiyet sağladıklarını görünce (çünkü en çok delegeye sahip olan ODTÜ ve SBF, iki günlük tartışmaların sonucunda topluca MDD saflarına geçmişti), MDD kesiminin lideri konumundaki Doğu Perinçek’e gelip “yenilgiyi kabul ettiklerini, bölünme istemediklerini” söyleyerek aday listemizi istedi. Adaylarımızı öğrenmeliydiler ki, kendi taraftarı delegelere o adaylara oy vermelerini söylesinlerdi. Ama aslında bu bir savaş hilesiydi. Doğu Perinçek’ten MDD listesini alan Veysi, kendi taraftarlarına 1. sıradaki adaylara değil, 2. sıradaki adaylara oy vermelerini söyledi. 1. sıraya kendi adaylarının adlarını yazacaklardı.
Böylece Veysi Sarısözen, ustaca bir manevrayla hem örgütün bölünmesini (çünkü MDD’ciler seçimi kazanmasalardı, FKF’den ayrılıp yeni bir örgüt kuracak ya da Deniz Geçmiş’in DÖB’üne katılacaklardı) önlemiş hem de MDD’cilere bir Pirüs zaferi sağlamış oldu. Diğer önde gelen MDD’cilerle birlikte ben de Genel Yönetim Kurulu’na seçilemedim. Böylece MDD’ciler Genel Yönetim Kurulu’nun seçeceği başkan adaylarından yoksun kalmış oldular. Bunun üzerine GYK’na SBF listesinin 2. ismi olarak seçilen (1. isim olan Cengiz Çandar keza seçilememişti) Yusuf Küpeli, MDD’cilerin başkan adayı oldu ve FKF Başkanlığı’na seçildi.
İşte bu olay, Mahir Çayan’ın yıldızının parlaması için tarihi bir andır. Çünkü Mahir, Yusuf’un yakın arkadaşıydı ve Yusuf her ne kadar eylemlerde ön plandaysa da, Mahir teorik olarak ondan ilerideydi ve Yusuf o andan itibaren Mahir tarafından yönlendirildi. Mahir bu sayede, 1969 yılında FKF’nin ad değiştirmesiyle oluşan Türkiye Devrimci Gençlik Federasyonu’na (Dev-Genç) hâkim oldu.
Mahir, 1969 Şubat’ındaki Ege tütün mitinglerinde de yer aldı. Daha o zamandan örgütçü biri olduğu anlaşılıyordu. Fiili eylemlerde ön planda gözükmese de eyleme katılan Dev-Genç’liler arasından seçtiği gençlerle özel olarak ilgilendiği, onlarla arkadaşlık bağları geliştirdiği dikkatimi çekmişti.
İmran Öktem’in cenazesine dinciler tarafından yapılan saldırıyı protesto etmek için Anıtkabir’e yapılan büyük yürüyüşte meydana gelen bir olayda Mahir Çayan ön plandaydı. Bir grup SBF’li ve ODTÜ’lü, yürüyüş kolunda ODTÜ’lü öğretim üyeleriyle birlikte yer alan ODTÜ rektörü Kemal Kurdaş’ı protestoya giriştiler. Bu protestonun nedeni, rektör Kemal Kurdaş’ın, “Vietnam Kasabı” olarak bilinen Amerikan Elçisi Kommer’i ODTÜ’de kabul etmesiydi. ODTÜ’lü gençler buna tepki olarak Kommer’in arabasını yakmışlardı. Şimdi de SBF’li ve ODTÜ’lü bir grup genç Kemal Kurdaş’ın Anıtkabir’e giremeyeceğini ileri sürüyordu. Aralarından Mahir Çayan ve Cengiz Çandar’ı hatırlıyorum. Sanırım Atıl Ant ve Münir Aktolga da protestocular arasındaydı. Böyle bir özel protestonun o büyük yürüyüşte ne kadar gerekli olduğu epey tartışmalıdır.
1969 yılının Mayıs’ında bir akşam, Mihri Belli’nin annesinin Demirtepe’deki evinde, o zamanın gençlik önderlerinin (Ankara ve İstanbullu MDD kesimi) neredeyse tümü bir araya geldi. Oradaki tartışma, altı ay sonra MDD hareketi içinde gerçekleşecek Kırmızı Aydınlık-Beyaz Aydınlık yarılmasının prelüdü gibiydi. Orada esas çatışanlar Doğu Perinçek’le Yusuf Küpeli oldu. Mihri Belli arabulucu rolündeydi. Deniz Gezmiş de birleştirici bir tutum takınmaya çalışmıştı. Mahir Çayan ise sessiz kalmış, tartışmalara katılmamıştı. Yusuf Küpeli’nin arkasında Mahir Çayan’ın olduğuna kuşku yok.
Mahir’i, DTCF’de faşistlerle bizim aramızda cereyan eden önemli bir çatışmadan da hatırlıyorum. 1969 işgallerinde DTCF de ön plandaydı. Fakülteyi işgal etmiştik. Sabaha karşı faşistlerin okulun ön tarafında toplandığını ve saldırıya hazırlandığını gördük. Bir arkadaşı acilen SBF’ye gönderip yardım istedik. Faşistler saldırıya başladığında SBF’den de yardım geldi. Yusuf Küpeli’nin attığı Filistin bombası faşistleri fena halde panikletti ve SBF’den gelen arkadaşlarla Fakültenin bahçesine çıkıp faşistleri kovalamaya başladık. SBF’den yetişen arkadaşların arasında Mahir Çayan da vardı ve en öndekilerden biriydi.
Mahir Çayan’ın şahsen imdadıma yetiştiği bir başka olay da hatırlıyorum. O zamanlar Kürt arkadaşlar, sanırım MDD’cilerin milliyetçi ve Atatürkçü eğilimlerine tepki olarak TİP yönetimini destekliyorlardı. O günlerde bir grup arkadaşla baskın havasında bir TİP mitingine gidip MDD’ci sloganlar atmıştık ve sanırım Kürt arkadaşların husumetini çekmiştim. Bu olaydan bir hafta kadar sonra, kız arkadaşımla SBF’den çıkmış aşağı doğru inerken yolun başındaki kahveden bir grup Kürt arkadaş çıktı ve içlerinden biri bana birkaç yumruk savurdu. Dayak yemek o kadar önemli değildi de, insanın kız arkadaşının yanında dayak yemesi oldukça onur kırıcı bir şeydi. Dayak yemeye razı olmak yerine gerisin geri kaçıp SBF kantininde bulunan arkadaşlardan yardım istedim. Tesadüfe bakın ki, o akşam vakti Deniz Gezmiş de Mahir Çayan da oradaydı. Hep birlikte (yirmi kişilik bir grup halinde) kahvenin oraya indik. Kürt arkadaşlar orada beklemekteydi. Her an kavga çıkması işten bile değildi. Fakat her iki tarafın da pek kavga etmekten yana olmadığı kısa sürede anlaşıldı. On dakika kadar süren bir tartışmadan sonra uzlaşmaya varıldı. Orada Deniz de, Mahir de, diğer arkadaşlar da hem beni savunmakta hem de uzlaşmaya varmakta gereken cesareti ve bilinci gösterdiler.
1970 yılının başında Aydınlık dergisinin bölünmesiyle MDD hareketi de Kırmızı Aydınlık ve Beyaz Aydınlık olarak bölündü. Mahir Çayan, Kırmızı Aydınlık’ın teorik yazılarını kaleme alıyordu. Çok genç yaşta olmasına rağmen neredeyse bütün Marksist klasikleri okumuştu. Dev-Genç kongrelerinde de iyi ve soğukkanlı bir konuşmacı olarak parlamıştı. 1971 Kongresi’nde yaptığı 4 saatlik konuşma gerçekten bir rekordur. O konuşmada bütün Marksizm-Leninizm ve devrimler tarihini anlatmıştı diye hatırlıyorum. Kırmızı Aydınlıkçılar, SBF’de yaptığımız tartışmalarda bizim üstün geldiğimizi hissettiklerinde koşup Mahir Çayan’ı çağırırlardı, bizim hakkımızdan gelmesi için.
Mahir Çayan’la ilgili doğrudan anılarım burada bitiyor. Söke’nin Beşparmak dağlarındayken radyodan, Mahir Çayan ve Hüseyin Cevahir’in, kuşatıldıkları bir evde keskin nişancılar tarafından vurularak öldürüldüklerini duydum. Daha sonra bu bilginin yanlış olduğunu, Mahir’in yaralı olarak ele geçtiğini öğrenecektim. Mahir, ele geçeceğini anlayınca silahı göğsüne doğrultmuş, fakat mermi kalbine isabet etmemişti.
Bu olay, bekleneceği gibi, polis tarafından spekülasyon konusu yapıldı. Mahir Çayan’ın “numaradan” intihara kalkıştığını ileri sürdüler. Bu spekülasyonun Mahir Çayan’ı çok yaraladığını, hapishanede yazdığı bir şiirden anlamak mümkündür. Hatta belki de bu olay, Mahir Çayan’ın bundan sonraki intihari eylem çizgisinde bile etkili olmuş olabilir.
Mahir Çayan’ın, silahlı mücadele konusunda izlediği çizgi ve bu çizgiyi savunmak için yazdığı teorik yazılar ayrı bir incelemenin ve tartışmanın konusudur. Ancak şu kadarını söyleyebilirim ki, içinde çok önemli teorik saptamaları da barındıran (örneğin emperyalizmin dışsal değil içsel bir olgu olduğunu ileri süren teorik saptaması bugün de değerlidir) çalışmaları, esasen, izlediği acil silahlı şehir gerillası eylemlerini desteklemek üzere biraz da aceleye gelmiş (çoğu kaçak olduğu ve sürek avına tabi tutulduğu koşullarda yazılmıştır) çalışmalardır.
Mahir Çayan’ın bence en büyük hatası, ne şu ne de bu, örgütünün mensubu yüzbaşı İlyas Aydın’ın ölümüne yol açan mesnetsiz bir açıklamada bulunmuş olmasıdır. İsrail Elçisi Efraim Elrom’u, rehin alındıktan sonra vuran ya da vuranların kesin olarak idam edileceğini düşündüğünden (o sırada henüz Maltepe Cezaevi’nden kaçış örgütlenmemişti) suçu, yakalanmamış bir arkadaşa atmayı tek çare olarak gördüğü anlaşılmaktadır. Bu, devrimcilerin zaman zaman başvurdukları bir çaredir; işkenceden ya da ölümden kurtulmak için suçu yakalanmamış arkadaşlarının üzerine yıkarlar; bu kadarı o koşullarda hoşgörülebilir bir şeydir. Ne var ki Mahir, bunu yaparken aynı zamanda İlyas Aydın’ın MİT ajanı olduğunu ileri sürmüştür. Buna gerçekten inanıyor muydu, yoksa eylemi bir “MİT ajanının” sırtına yıkarak devletin kafasını mı karıştırmaya çalışmıştı, bilemiyorum ama sonuçta, tamamen suçsuz olan İlyas Aydın sığındığı Filistin’de, o sırada orada bulunan birkaç vicdansız işgüzar tarafından, Mahir Çayan’ın beyanlarına dayanılarak sorgulandı, işkence edildi ve sonunda nahak yere kurşuna dizildi.
Mahir Çayan’ın silahlı mücadele çizgisi, Ergun Aydınoğlu’nun deyişiyle bir “ileriye kaçış” olarak görülebilir; Devrimin ilerleme döneminin bitip gerileme dönemine girdiği bir aşamanın umutsuz bir çığlığı gibidir. “Yenildik ama teslim olmadık” diyebilmek için girişilmiş kahramanca ama umutsuz, hatta son Kızıldere eylemini dikkate alırsak intihari eylemlerdir. İşin bütün yaldızını kazırsak ortada kalan gerçeklik şudur: Özellikle hapisten kaçtıktan sonraki dönemde Mahir Çayan kesin bir yenilginin söz konusu olduğunu görmüştür. Madem kesin yenilgi söz konusudur, o halde ölelim ve ölümlerimizle gelecek mücadeleye örnek bir destan bırakalım demek istemiş ve bunu pratiğe koymuştur. Yoksa ben, rehin aldığı üç İngiliz uzmanla ve yanında kalan son grubuyla Kızıldere’de bir köy evine sığınırken Mahir Çayan’ın, ileri sürdükleri taleplerin devlet tarafından pazarlık konusu yapılacağına ve oradan sağ çıkacaklarına dair en ufak bir umut beslediğini sanmıyorum.
Peki, Mahir Çayan, bugün kendi idolleştirilmiş adını benimseyenlerin ortaya koyduğu birtakım eylemleri öngörmüş olabilir mi? Ya da bu tür eylemleri (örneğin mahallelerde “hayat kadını” kovalamak ve “cezalandırmak” gibi) yapanlar gerçekten Mahir Çayan’ın çizgisinin bugünkü temsilcileri midir?
Aslında ideolojik iddialar üzerinde tartışmak saçmadır. İleri sürülen ideolojik iddiaların o ideolojinin başlangıcı kabul edilen insanı gerçekten temsil edip etmediğini kim bilebilir ya da kim ispatlayabilir? Ama benim bildiğim bir şey var ki, o da hepimiz gibi Mahir Çayan’ın da içinde yaşadığı ve yetiştiği kültürel ortamın niteliğidir. Mahir Çayan da bizler gibi, modern bir kültürel ortamda yetişmişti ve zaten Marksist oluşu da bu kültürel ortamın bir ürünüdür. Böyle bir kültürel ortamda yetişmiş bir insanın “hayat kadını” kovalamak ve “cezalandırmak” türü, son derece geri ve kapalı bir kültürün ürünü olduğu apaçık meydanda olan türden eylemleri onaylayacağını düşünmek, bir örnek vermeme izin verin, J. P. Sartre’ın, kadınlara uygulanan “recm” cezasının ne kadar yerinde olduğunu savunan bir makale yazacağını düşünmek kadar saçmadır.
