“Türkiye’de tek bir ihtimal vardır: Büyük Devrim;
Ermenileri, Türkleri, Kürtleri, Süryanileri, Yezidileri, Dürzîleri, Rumları,
Yahudileri, Arapları, Arnavutları ve Makedonları köle eden bu rejim, bütün bu
halkların birleşik gücüyle devrilmelidir”
Selanik Sosyalist İşçi Federasyonu, Üsküp 1 Mayıs’ını
Enternasyonal’e rapor ediyordu ki sosyalist örgütlerin çağrısıyla o gün 120
Bulgar ve Sırp ile 10 Türk işçi, İşçi Bayramı için bir araya gelmişti.
Selanik’te ise Yahudisi, Türkü, Makedonu, Bulgarı pek çok milletten işçi bir
miting gerçekleştirmişti. Bando eşliğinde, kızıl bayraklarla Osmanlı’da bir
yürüyüş yapılmıştı. Rıhtım’dan başlanan yürüyüşte, kırmızı mürekkeple basılan 1
Mayıs Gazetesi dağıtılmıştı. Osmanlı için o gün bir sürpriz miydi?
Üstelik “İşte mayısın birinde, mücadele meydanında toplanan
işçinin bütün talepleri bundan ibarettir” diye şunları sayıyorlardı:
Tam siyasal özgürlük
Savaşların sona erdirilmesi
Genel hukuk kurallarına uygun olarak, gizli oy ile doğrudan
seçim
Millet egemenliği
Günde sekiz saat çalışma usulünün kabulü
Hukukun ve nitelikli işlerin korunması ve yeni kanunlarla
garanti altına alınması
Selanik ve Üsküp 1909… Osmanlı İmparatorluğunun bilinen ilk
kitlesel 1 Mayıs’ları tarihe böyle geçti. O günü ve mekanı anlamak, sınıftan
korkmaya başlayan rejimi, sınıfın 1 Mayıs kutlama cesaretini, öncesinde ve
sonrasındaki işçi ayaklanmaları ve grevlerini görmekle mümkün. Ve elbette ki
tüm bu olan biten, hatta ardının gelmesi sürpriz olamazdı.
1908 yılında Meşrutiyet’in ilan edilmesinin ardından geçen
10 yıl içinde Osmanlı’ya matbaanın gelişinden beri (yaklaşık 200 yıl) basılan
kitap sayısından çok kitap basılmış, yalnızca oluşmakta olan burjuvazinin
değil, işçi sınıfının da aydınlanmasını mümkün kılan şartlar ortaya çıkmaya
başlamıştı. Ve elbette ki döneme dünya çapında damga vuran sosyalizm düşü
Osmanlı’da yeni yeni işçileşen halkı es geçmemişti.
‘Zahmetkeşin fabrika, toprak’
1878-83 arasındaki beş yıl içinde Selanik’te açılan içki,
sabun, tuğla, çivi, demir fabrikaları ve pek çok atölye ile Selanik’te hem bir
işçi kitlesi oluşuyordu hem de sınıf kini. 1904-1906 yıllarında Selanik, Üsküp,
İstanbul, Kavala, Manastır, Edirne, Vodenli’de binlerce işçi grevlere çıkmıştı.
Grevlerde 2. Abdülhamid yönetimine, ağır koşullara ve kıtlığa tepki
gösteriliyordu. Çoğunlukla Hıristiyan ya da Yahudilerin ellerinde olan özel
işletmelerde de kamu işletmelerinde de grev yayılıyordu. 1908 yılındaysa tütün
fabrikalarında çalışan işçiler sendika kurmuştu. Aynı yıl yayımlanan Taşnak
bildirisi ile sınıfın kimliğinin iyice belirginleştiği görülüyordu: “Biz
işçileriz, biz ülkemizin lanetlileriyiz, alevleri yükseltenleriz, ülkemizdeki
yenilikçileriz biz.”
‘Enternasyonalle insanlık can bulur’
1909 1 Mayıs’larında çeşitli milletlerden işçilerin bir
araya gelmesine de şaşmamak lazım. Hemen öncesinde, Makedon, Bulgar ve
Ermeniler arasında sosyalist örgütlenmeler çoğalıyordu. Bulgar Sosyal Demokrat
İşçi Partisi karma sendika örgütlemeye başlamıştı. Örgütler ulusların isimleri
ile anılıyordu ancak enternasyonal fikirli yapılardı. Ermenilerin kurduğu
Yerkri Tzayn dergisi “Türkiye Ermenileri kendi kurtuluş davalarını, aynı
boyunduruk altında yaşayan başkalarının kurtuluş davalarından ayırmamalıdırlar.
Türkiye’de tek bir ihtimal vardır: Büyük Devrim; Ermenileri, Türkleri,
Kürtleri, Süryanileri, Yezidileri, Dürzîleri, Rumları, Yahudileri, Arapları,
Arnavutları ve Makedonları köle eden bu rejim, bütün bu halkların birleşik
gücüyle devrilmelidir” diyordu.
‘Yıkalım bu köhne cihanı/Kuralım bir yeni âlem’
Ve 1909 yılına gelindiğinde sonraları Sosyalist İşçi
Fırkası’nı da kuracak olan İştirakçi Hilmi’nin dergisi İştirak çıkmaya
başlamıştı. “Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar” sloganı ile çıkmaya
başlayan derginin 1 Mayıs’ı karşılayan sayısında tarih yazanların liderler
değil halk olduğuna dikkat çeken makalenin peşinden 1 Mayıs çağrısı geliyordu:
“Yarın Batılılarda (Frenklerde) mayısın biridir. Bilimsel sosyalizmin sosyal
demokrat prensiplerinin seslerinin keyifle çınladığı her memlekette çaba
gösteren evladı ve gayretin kulaklarında ‘Ey bütün ülkelerin emekçileri anlaşın
ve birleşin!’ sesleri yankılanır. Her tarafta bütün sanayi işçileri, bütün
sosyal demokrat partiler, işsizler gibi meydanı uyanışın ilk adımı olup,
milyonlardan oluşan orduları üzerinde kızıl bayrakların sayısız kolları ortaya
çıkar. O bayraklarda ‘Yaşasın bir mayıs enternasyonal sosyal demokrat’ cümlesi
nakşedilmiştir.”
1 Mayıs, sonrasını da tetikledi, güçlendirdi. Daha iki ay
geçmeden Selanik İşçiler Derneği kentte 6 bin işçinin katıldığı yürüyüş
gerçekleştirildi. Çok geçmeden de Adapazarı ve Bilecik işçileri greve başladı.
Hemen ardından Bursa’daki ipek işçisi 3 bin kadının büyük grevi… İşçilerin
direnişine kulak tıkamak ne mümkündü. İpek işçisi kadınlar gazetelere mektup
yollayıp herkese ulaşıyordu: “Emek ve çalışma denen cihan yasası bizi
ödüllendirmeye değer görmüyor. Daima eziyet, daima felaket. Daima sıkıntı ve
sefalet. İşte günlük durumumuz, dileğimiz. Duyarlı insanlar, var olan toplumun
bolluk ve mutluluğunu yöneten düşünürler topluluğu, işçi kızların genel
çığlıkları karşısında niçin bu derecede dilsiz kalıyorlar?”
‘Arzın sefil ve mahkûm insanı/Arza hâkim olur o dem’
Ve sesini yükselten işçi sınıfı ile 1909 1 Mayıs’ını,
1910’daki Selanik, Veles ve birçok Rumeli kentindeki, 1911’de Üsküp, Selanik,
İstanbul, Kumanova, Veles, Edirne’deki, 1912’de Selanik ve İstanbul’daki 1
Mayıs kutlamaları takip etti. İşçilerin uyanışının korkuttuğu Osmanlı
İmparatorluğu’nun Tatil-i Eşgal Kanunu yasakları nedeniyle 1913 ve 1914’te
kutlama yapılmadı ancak bildiriler dağıtıldı. 1921’de İştirakçilerin
önderliğinde yeniden kitlesel kutlamalar yapılmaya başlandı. İşte bu miting
İstanbul’daki Abide-i Hürriyet’in 1 Mayıs Meydanı olmasını sağlamakla kalmadı.
1920-22 yıllarındaki 1 Mayıs’lara güç verdi. Onlara da emperyalizm karşıtı
tepkiler damga vurdu. İşçi sınıfı öyle bir korku yaratmıştı ki takip eden
Cumhuriyet yıllarında, 1925’ten 1976’ya kadar 1 Mayıs’ın İşçi Bayramı olarak
kutlanmaması için pek çok taktik denendi.
Not: Arabaşlıklar Osmanlıca Enternasyonal Marşı’ndandır.
* İşçiyi özgürlük düşünceleri, sosyalizm düşünceleri sardı.
