“Ne ticareti savaş olmadan ne de savaşı ticaret olmadan sürdürebiliriz.”

Başarısızlıklarına kısmen çare olması için süreç içinde Britanya İmparatorluğu’nun genişlemesi biçiminde ortaya çıkan ve giderek artan bir...

Başarısızlıklarına kısmen çare olması için süreç içinde Britanya İmparatorluğu’nun genişlemesi biçiminde ortaya çıkan ve giderek artan bir oranda devlet müdahalesini körükleyen bir şirket.

Bir öncü, bir ilk, bir ana…

Doğu Hindistan Kumpanyası sadece geçmişe ait, Asya’dan baharat, tekstil ürünleri ve çay getirip Avrupalı tüketicilere satan bir grup tacirin sıradan ticari hikâyesi değil bir kurumsal yenilik ve küresel dönüşüm anlatısıydı. Kumpanya, hissedarlı şirket sahipliği modelinin öncüsüydü ve modern işletmeciliğin temellerini atmıştı. Kısacası bugün başımıza bela olan herşeyin. Sınırsız ve ölçüsüz kâr ihtiyacının, şirket yolsuzluklarının, yönetici suiistimallerinin; özel güvenlikten orduya, mafyadan devlete kadar silahlı güç yani zor kullanmanın meşru kılınmasının ve diğer bütün kötülüklerin anasıydı.

Genellikle tamamen yeni olarak görülen sorunlar, Doğu Hindistan Kumpanyası’nın büyük oranda şekillendirdiği küresel ekonomik tarihin aslında değişmeyen görüntüsüdür. Hisse senedi piyasası balonlarına, göz yaşartan yolsuzluklara ve hükümetlerin bunları aklamasına oldukça aşina olan Kumpanya, sahip olduğu özel ordusu ile ulusları fethedip milyonlarca kişiyi yöneterek esasında günümüz şirketlerinin aşırılıklarının da ötesine geçiyordu.

“Ne ticareti savaş olmadan ne de savaşı ticaret olmadan sürdürebiliriz.” Jan Pieterszoon Coen

Yaygın kanaatin aksine tarihte şirketler serbest ticaretin ve rekabetin yaşanmaması için kurulmuştur. Serbestleşme ya da liberalleşme için değil denetim ve tekel için var olmayı ancak bir imtiyaz beratı için yalvararak elde etmişlerdir. Bu şirket, kapitalizm için, Ulusların Zenginliği için ayrıcalık ve tekele karşı çıkan ve bunun yanlışlığını haykırıp duran Adam Smith’in yanlışlanmasıdır.

Modern anonim şirketlerin anası bir devin, 1600’de kurulan İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası‘nın “muhteşem” tarihi.

250 yıldan fazla süren varlığı döneminde elde ettiği büyüklük günümüz bilişim ve petrol şirketlerinden onlarca kat fazlaydı.

Bu servet, Hindistan’ın içinin boşaltılıp bir imparatorluk başkentine dönüşecek Londra’ya taşınması ve insanlık tarihinin en büyük ticari sır ve kültür hırsızlığına cüret edilip Çin’in çayının çalınmasıyla elde edilmişti. Açlıktan, sefaletten, sömürüden ölen milyonlarca Hintli ile afyona alıştırdığı bir o kadar Çinli ise sadece teferruattı.

Kumpanya kendi çıkarlarıyla devletin çıkarlarının aynı olduğu konusunda devleti daima ikna etti. Rakipleri için yeterince caydırıcı olan 154.500 kişilik askeri gücü, sömürge savaşlarında Britanya İmparatorluğu’nun hizmetindeydi. Bir devletten farkı sadece bir anonim şirket olmasıydı.

İş yolsuzluğa gelince Enron, piyasa gücüne bakıldığında Wal-Mart, bugün, Kumpanya’nın eline su dökemez.

İngiliz ve Fransız devrimlerini yaşadı, Bengal Devrimi’ni yarattı. Ayaklanmalar gördü, katliamlar yaptı. İmtiyaz beratı karşılığında nice krallara rüşvet verdi, Cromwell’e diz çöktürdü.

Adam Smith, James Mill, John Stuart Mill, David Hume, Edmund Burke, Johnattan Swift, Thomas Malthus ya kapısından girdi ya da gölgesinden yararlandı. Kimileri doğuşunu gördü kimileri çöküşünü. Karl Marx ise tabutunun çivilerini çakacaktı.

Modern çokuluslu şirketlerin öncüsü olan bir canavarın entrikalarla dolu, ibretlik öyküsü: Centilmence soygunlardan borsa balonlarına, belge sahteciliğinden şirket yöneticileri arasındaki düellolara kadar bir şirketin şaşırtıcı tarihi; bugünün küresel şirketlerinin sorumluluğu hakkında çarpıcı dersler.

Bu tarihi öğrendiğimizde bugünün şirketlerinin yapabileceklerinden kuşkumuz kalmayacak.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ  ix

Giriş 3

Zamandizin 11

I. Gizli Yara 15

 İkram, Kayıp Unsurlar, Garip Bir Görünmezlik, Belirgi ile Karşılaşmak, Eski Bir Romans, John Kumpanyası ile Hesaplaşmak

 II. Bu Zorba Kumpanya 41

Örnek Bir Şirket, Kumpanyayı Yönetmek, Farklılıklar Dünyası, Sinir Harbi, Mali Yapı: Doğrudan ve Misliyle Geri Dönüşler, Teknoloji: Hem Ticarette Hem de Savaşta, Ölçek: Tacir Ruhunu Tekelleştirmek, Düzenleme: Zorluklara Rağmen Adalet Tesis Etmek, Emperyal Gen

 III. Gölgelerin Dışında 71

 Baharatlı Doğu’nun Kokuları, Ticari Dilekçe Sahibi, Baharat Yarışını Kaybetmek, Patiska Savaşını Kazanmak, Hakimiyet Çabası, Felaketler Zinciri, Hindistan Ticaretinin Engin Okyanusunda

 IV. Bengal Devrimi 101

 Raca Nabakrişna’nın Yükselişi ve Düşüşü, “Dünyadaki En Zengin Ülke,” Savaşın Ruhu ve Fetih, Palaşi’ye Giden Yol, Devrimin Ödüllerini Toplama, Karşılıksız Bir Ticaret, Dokumacıların Başparmağı, Varlıklı Bir Devrim

V. Büyük Doğu Hindistan Çöküşü 133

 Ambara Doğru, Balık Baştan Kokar, Seçkin Bir Ticaret, Bengal Balonu, Bitirici, İdarenin Feci Başarısızlığı, Kâr Payı İçin Kandırılanlar

 VI. Kumpanyayı Düzene Oturtmak 159

Sismograf, Özgürlük ya da Kölelik, İmtiyaz Beratı’nın Yeniden Verilmesi, Ticari Açgözlülüğün Sonu mu? Salgınların En Kötüsü, Berbat Çay, Rafael’in İntikamı, Anlık Bir İyi Hal Dönemi, Boş Bir Ütopya

 VII. Adalet Yerini Bulacak 187

Yıkımın Ağaçları, Daha Fazla Para Gönderin, Esas Adaletsizlik, Berattaki Isırık, Dur Durak Bilmeyen Şu Sömürü, Yönet ve Denetle, Sahtekârlığın En İnsafsız Bileşimi, Coğrafi Ahlak, Hafif Bir Suçlama, Çıkılamayan Yol

 VIII. Zehirli Mübadele 219

 Zehirli Sis, Emperyal Bir İçecek, Guangzhou Etkisi, Betsy Operasyonu, Haşhaş ve Kamelya, En Centilmence Vurgun, Zehir Ticaretini Yürütmek, Farklılaşma ve İnkâr

IX. Korkak Bir Güç 253

 Kaplanı Ehlileştirmek, Ahlaksızlık Lekesini Temizleme, Malabar Uyuzu, Dakka Depremi, Kurumsal Bir Uyumsuzluk, Tepeden Bakan Bir İmparatorluk, Son İmtiyaz Beratı, Gelişi Belli Olan Ayaklanma, Son Kahkaha

 X. Hesabı Kapatmak 293

Her Şeyin Temelinde, Girişimin Bir Acentası, Şirketleşmiş Devrim, Emperyal Şirket, Şirketi Hesap Verebilir Kılmak, Etik Genini Eklemek, Şirketin Boyutunu Küçültmek, Rafael Kanunu, Doğru Yere Yerleştirmek

 Son Söz 319

Koyun Hırsızına Heykel, Kurumsal Karma, Gelecekteki Umut

KAYNAKÇA 333

Dünyayı Değiştiren Şirket

Doğu Hindistan Kumpanyası’nın Modern Çokulusluluğu Şekillendirmesi

Yazan: Nick Robins

Çeviren: M. İnanç Özekmekçi

Yayına Hazırlayan: Özcan Özen

Kapak : Sevil Tarla

Sayfa Düzeni: Duru Su

ISBN :978-605-4906-36-9

Barkod : 97860549060369

Dizi : Tarih ve Kültür- 2

Sayfa : 348 sf.

Boyut : 13,5 x 19,5 cm.

Baskı Kalitesi : İki Renk, 60 gr, Enso

Baskı Tarihi : Ocak 2017

Fiyat : 29,90 TL

H2OKİTAP