Başarısızlıklarına kısmen çare olması için süreç içinde
Britanya İmparatorluğu’nun genişlemesi biçiminde ortaya çıkan ve giderek artan
bir oranda devlet müdahalesini körükleyen bir şirket.
Bir öncü, bir ilk, bir ana…
Doğu Hindistan Kumpanyası sadece geçmişe ait, Asya’dan
baharat, tekstil ürünleri ve çay getirip Avrupalı tüketicilere satan bir grup
tacirin sıradan ticari hikâyesi değil bir kurumsal yenilik ve küresel dönüşüm
anlatısıydı. Kumpanya, hissedarlı şirket sahipliği modelinin öncüsüydü ve
modern işletmeciliğin temellerini atmıştı. Kısacası bugün başımıza bela olan
herşeyin. Sınırsız ve ölçüsüz kâr ihtiyacının, şirket yolsuzluklarının,
yönetici suiistimallerinin; özel güvenlikten orduya, mafyadan devlete kadar
silahlı güç yani zor kullanmanın meşru kılınmasının ve diğer bütün kötülüklerin
anasıydı.
Genellikle tamamen yeni olarak görülen sorunlar, Doğu
Hindistan Kumpanyası’nın büyük oranda şekillendirdiği küresel ekonomik tarihin
aslında değişmeyen görüntüsüdür. Hisse senedi piyasası balonlarına, göz
yaşartan yolsuzluklara ve hükümetlerin bunları aklamasına oldukça aşina olan
Kumpanya, sahip olduğu özel ordusu ile ulusları fethedip milyonlarca kişiyi
yöneterek esasında günümüz şirketlerinin aşırılıklarının da ötesine geçiyordu.
“Ne ticareti savaş olmadan ne de savaşı ticaret olmadan
sürdürebiliriz.” Jan Pieterszoon Coen
Yaygın kanaatin aksine tarihte şirketler serbest ticaretin
ve rekabetin yaşanmaması için kurulmuştur. Serbestleşme ya da liberalleşme için
değil denetim ve tekel için var olmayı ancak bir imtiyaz beratı için yalvararak
elde etmişlerdir. Bu şirket, kapitalizm için, Ulusların Zenginliği için
ayrıcalık ve tekele karşı çıkan ve bunun yanlışlığını haykırıp duran Adam
Smith’in yanlışlanmasıdır.
Modern anonim şirketlerin anası bir devin, 1600’de kurulan
İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası‘nın “muhteşem” tarihi.
250 yıldan fazla süren varlığı döneminde elde ettiği
büyüklük günümüz bilişim ve petrol şirketlerinden onlarca kat fazlaydı.
Bu servet, Hindistan’ın içinin boşaltılıp bir imparatorluk
başkentine dönüşecek Londra’ya taşınması ve insanlık tarihinin en büyük ticari
sır ve kültür hırsızlığına cüret edilip Çin’in çayının çalınmasıyla elde
edilmişti. Açlıktan, sefaletten, sömürüden ölen milyonlarca Hintli ile afyona
alıştırdığı bir o kadar Çinli ise sadece teferruattı.
Kumpanya kendi çıkarlarıyla devletin çıkarlarının aynı
olduğu konusunda devleti daima ikna etti. Rakipleri için yeterince caydırıcı
olan 154.500 kişilik askeri gücü, sömürge savaşlarında Britanya
İmparatorluğu’nun hizmetindeydi. Bir devletten farkı sadece bir anonim şirket
olmasıydı.
İş yolsuzluğa gelince Enron, piyasa gücüne bakıldığında
Wal-Mart, bugün, Kumpanya’nın eline su dökemez.
İngiliz ve Fransız devrimlerini yaşadı, Bengal Devrimi’ni
yarattı. Ayaklanmalar gördü, katliamlar yaptı. İmtiyaz beratı karşılığında nice
krallara rüşvet verdi, Cromwell’e diz çöktürdü.
Adam Smith, James Mill, John Stuart Mill, David Hume, Edmund
Burke, Johnattan Swift, Thomas Malthus ya kapısından girdi ya da gölgesinden
yararlandı. Kimileri doğuşunu gördü kimileri çöküşünü. Karl Marx ise tabutunun
çivilerini çakacaktı.
Modern çokuluslu şirketlerin öncüsü olan bir canavarın
entrikalarla dolu, ibretlik öyküsü: Centilmence soygunlardan borsa balonlarına,
belge sahteciliğinden şirket yöneticileri arasındaki düellolara kadar bir
şirketin şaşırtıcı tarihi; bugünün küresel şirketlerinin sorumluluğu hakkında
çarpıcı dersler.
Bu tarihi öğrendiğimizde bugünün şirketlerinin
yapabileceklerinden kuşkumuz kalmayacak.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ix
Giriş 3
Zamandizin 11
I. Gizli Yara 15
İkram, Kayıp
Unsurlar, Garip Bir Görünmezlik, Belirgi ile Karşılaşmak, Eski Bir Romans, John
Kumpanyası ile Hesaplaşmak
II. Bu Zorba Kumpanya
41
Örnek Bir Şirket, Kumpanyayı Yönetmek, Farklılıklar Dünyası,
Sinir Harbi, Mali Yapı: Doğrudan ve Misliyle Geri Dönüşler, Teknoloji: Hem
Ticarette Hem de Savaşta, Ölçek: Tacir Ruhunu Tekelleştirmek, Düzenleme:
Zorluklara Rağmen Adalet Tesis Etmek, Emperyal Gen
III. Gölgelerin
Dışında 71
Baharatlı Doğu’nun
Kokuları, Ticari Dilekçe Sahibi, Baharat Yarışını Kaybetmek, Patiska Savaşını
Kazanmak, Hakimiyet Çabası, Felaketler Zinciri, Hindistan Ticaretinin Engin
Okyanusunda
IV. Bengal Devrimi
101
Raca Nabakrişna’nın
Yükselişi ve Düşüşü, “Dünyadaki En Zengin Ülke,” Savaşın Ruhu ve Fetih,
Palaşi’ye Giden Yol, Devrimin Ödüllerini Toplama, Karşılıksız Bir Ticaret,
Dokumacıların Başparmağı, Varlıklı Bir Devrim
V. Büyük Doğu Hindistan Çöküşü 133
Ambara Doğru, Balık
Baştan Kokar, Seçkin Bir Ticaret, Bengal Balonu, Bitirici, İdarenin Feci
Başarısızlığı, Kâr Payı İçin Kandırılanlar
VI. Kumpanyayı Düzene
Oturtmak 159
Sismograf, Özgürlük ya da Kölelik, İmtiyaz Beratı’nın
Yeniden Verilmesi, Ticari Açgözlülüğün Sonu mu? Salgınların En Kötüsü, Berbat
Çay, Rafael’in İntikamı, Anlık Bir İyi Hal Dönemi, Boş Bir Ütopya
VII. Adalet Yerini
Bulacak 187
Yıkımın Ağaçları, Daha Fazla Para Gönderin, Esas
Adaletsizlik, Berattaki Isırık, Dur Durak Bilmeyen Şu Sömürü, Yönet ve Denetle,
Sahtekârlığın En İnsafsız Bileşimi, Coğrafi Ahlak, Hafif Bir Suçlama,
Çıkılamayan Yol
VIII. Zehirli
Mübadele 219
Zehirli Sis, Emperyal
Bir İçecek, Guangzhou Etkisi, Betsy Operasyonu, Haşhaş ve Kamelya, En
Centilmence Vurgun, Zehir Ticaretini Yürütmek, Farklılaşma ve İnkâr
IX. Korkak Bir Güç 253
Kaplanı
Ehlileştirmek, Ahlaksızlık Lekesini Temizleme, Malabar Uyuzu, Dakka Depremi,
Kurumsal Bir Uyumsuzluk, Tepeden Bakan Bir İmparatorluk, Son İmtiyaz Beratı,
Gelişi Belli Olan Ayaklanma, Son Kahkaha
X. Hesabı Kapatmak
293
Her Şeyin Temelinde, Girişimin Bir Acentası, Şirketleşmiş
Devrim, Emperyal Şirket, Şirketi Hesap Verebilir Kılmak, Etik Genini Eklemek,
Şirketin Boyutunu Küçültmek, Rafael Kanunu, Doğru Yere Yerleştirmek
Son Söz 319
Koyun Hırsızına Heykel, Kurumsal Karma, Gelecekteki Umut
KAYNAKÇA 333
Dünyayı Değiştiren Şirket
Doğu Hindistan Kumpanyası’nın Modern Çokulusluluğu
Şekillendirmesi
Yazan: Nick Robins
Çeviren: M. İnanç Özekmekçi
Yayına Hazırlayan: Özcan Özen
Kapak : Sevil Tarla
Sayfa Düzeni: Duru Su
ISBN :978-605-4906-36-9
Barkod : 97860549060369
Dizi : Tarih ve Kültür- 2
Sayfa : 348 sf.
Boyut : 13,5 x 19,5 cm.
Baskı Kalitesi : İki Renk, 60 gr, Enso
Baskı Tarihi : Ocak 2017
Fiyat : 29,90 TL
H2OKİTAP
